1- İlk İnceleme
Vergi mahkemelerine dava dilekçeleri ulaştığında, başkan ya da görevlendireceği üye dilekçeler üzerinde ilk incelemeyi yapar. Dilekçelerin incelenmesi, daha çok şekil yönünden olup, bu inceleme sonucunda dilekçelerde ayrılık saptandığında, durum mahkemeye bildirilir.
İlk inceleme müessesesi, İdari Yargı’nın özelliklerinden biridir. Bu müessese, kayda alınan dava dilekçelerinin sonraki işlemlere geçilmeden önce kimi yönlerden kanuna uygunlukları konusunda, ön incelemeye tabi tutulmalarına ifade eder. Dava dilekçelerinin, idari yargı yerinin görev ve yetkisi, davacının davada tarafa olma niteliği, dava dilekçesinin kanunda yazılı biçim ve koşullara uygunluğu, dava açma süresine uyulup uyulmadığı gibi usulü noktalara ilişkin olan bu yönlerden biri ya da birkaç ile kanuna ayrılığının saptanması yargı yerinin sonraki yargılama işlemlerine de devamını engeller.
Bu durumda, ya dava sona erdirilir. Ya da kanuna aykırılık davanın açıldığı yargın yerince bizzat giderilerek sonraki işlemlere devam olunur. Davanın sona erdirilmesi kanuna ayrılığındın türüne göre, davayı açanın hak arama yollarını tümüyle kapsayabileceği gibi davanın başka bir yargı düzeninde veya başka bir idari yargı yerinde görülmesini ya da dava dilekçesini usulüne uygun olarak düzenlemesinden sonra aynı yargı yerinde yenilenmesini gerektirebilir.
Dava dilekçeleri üzerinde ilk inceleme, İdari Yargılama Usulü Kanunu’nun 14. Maddesinde belirtildiği gibi aşağıda sıralanan konularda yapılır:
a) Görev ve yetki,
b) İdari merci tecavüzü,
c) Ehliyet,
d) İdari davaya konu olacak, kesin ve yürütülmesi gereken bir işlem olup olmadığı,
e) Süre aşımı,
f) Husumet,
g) 3. Ve 5. Maddelere uygun olup olmadıkları.
Dava dilekçeleri, Danıştay ‘da tekkik hakimleri, idare ve vergi mahkemelerinde mahkeme başkanı veya üye tarafından yukarıda sıralanan açılardan incelenir. İlk inceleme sırasında, hukuka aykırı bir duruma rastlanmaz ise ya da inceleme yapanların hazırladığı raporda ileri sürülen sakatlıklar, Danıştay dava dairesince veya idare ve vergi mahkemelerince yerinde görülmez ise, dava dilekçesinin tebliği işlemi yapılır. Tek yargıçla çözümlenecek dava dilekçeleri için, rapor düzenlemesine gerek yoktur; gereği yargıç tarafından yerine getirilir. İlk inceleme, dava dilekçesinin alındığı tarihten itibaren, en geç 15 gün içinde sonuçlandırılır.
2 – İlk İnceleme Üzerine Verilecek Kararlar
İlk incelemeye konu olan işlemler ve sonuçları: ilk incelemeye konu olan işler ve doğurduğu sonuçlar. İdari yargılama usulü kanununun 14. ve 15. Maddelerinde sıralanmıştır.
Sıralamanın önemi, ilk incelemenin kanundaki bu sıralamaya harfiyen uyularak yapılmak zorunda olmasıdır. Yani, ilk incelemeyi yapacak olan yargıç, sıralamada daha önce yer alan kanuna ayrılığı görmemezlikten gelerek daha sonrakine göre karar veremez.
Örneğin; yargıç, idari merci tecavüzünde bulunarak açılan bir davaya, davacının dava açma ehliyetinin bulunmadığı gerekçesine dayanarak reddedemez veya İdari Yargı’nın görevine veya açıldığı idari yargı yerinin görev ya da yetkisine girmeyen davaya ait dilekçenin İdari Yargılama Usulü kanununun 3 ve 5 inci maddelerine aykırılığından bahisle reddi yoluna gidemez.
İlk inceleme sonucunda kanuna aykırılık görülürse;
-Adli ve askeri yargının görevli olduğu konularda açılan davanın reddine;
-İdari yargının görevli olduğu konularda görevli ve /ya da yetkili olmayan mahkemeye açılan davanın görev veya yetki yönünden reddedilerek dava dosyasının görevli ve /y da yetkili mahkemeye gönderilmesine;
-Dava ehliyetinin yokluğu, idari davaya konu olacak kesin ve yürütülmesi gereken bir işlemin bulunmaması, davanın süresinde açılmamış olması hallerinde davanın reddine ,
-Davanın hasım gösterilmeden veya yanlış hasım gösterilerek açılması halinde, dava dilekçesini gerçek hasıma tebliğine,
-Dava dilekçesinin kanuna uygun ya da tek dilekçe ile dava açmanın mümkün olmadığının belirlenmesi halinde, dava dilekçelerinin kanuna uygun şeklide yeniden düzenlenmek veya noksanları tamamlanmak; ehliyetli olan şahsın avukat olmayan vekili tarafından dava açılmış ise, otuz gün içinde veya bizzat bir avukat vasıtasıyla dava açılmak üzere dilekçelerine reddine;
-İdari merci tecavüzü halinde dilekçelerin görevli idare merciine verilmesine, karar verilir.Dilekçelerin görevli mercie verilmesi halinde, Danıştay’a veya ilgili mahkemeye başvurma tarihi, görevli mercii başvurma tarihi olarak kabul edilir(İYUK.m.15/2). Dilekçelerin kanunun aradığı şekil şartlarına uygun olmadığı, için reddi halinde, yeni dilekçeler için ayrıca harç alınmaz (İYUK.M.15/3).
Ancak dilekçenin reddedilmesi üzerine, yeniden verilen dilekçelerde aynı yanlışlıklar yapıldığı takdirde dava reddedilir (İYUK.m.15/5). İlk inceleme üzerine Danıştay veya vergi mahkemeleri tarafından verilen;
-İdari yargının görevli olduğu konularda davanın görev ve/ya da yetki yönünden reddine ilişkin kararlarla,
-Dava dilekçesinin gerçek hasma tebliğine ve
-Dava dilekçesinin kanuna uygun hale getirilmesine yönelik dilekçe ret kararlarına karşı herhangi bir yargı yoluna gitmek mümkün değildir. Buna karşılık, ilk incelme üzerine verilecek diğer kararlara karşı itiraz /temyiz veya kararın düzeltilmesi yoluna başvurulabilir.(İYUK.m.15/4).
