a- Tanım
Verginin tarhı, vergi alacağının, kanunlarında gösterilen matrah ve oranlar üzerinden vergi dairesince hesaplanarak, bu alacağı miktar olarak tespit eden idari işlemdir (VUK, m.20). Tarh işlemi, hukuki niteliği itibariyle, bireysel (subjektif (öznel)), belirtici ve yürütülmesi zorunlu bir idari işlemdir.
Tarh işlemi çeşitli şekilerde uygulanır. İlk usul, Türk Vergi Hukukunun ana yöntemi olan “beyannameye dayanan tarh usulü”dür. Bu usul, olağan tarh usulü olup, aksine hüküm olmadıkça geçerlidir. Bazı özel durumlarda ise, olağan dışı tarh usullerine başvurulur. Bunlar, “ikmalen vergi tarhı”, “re’sen vergi tarhı” ve “verginin idarece tarhı” usulleridir.
b-Tarh Türleri
ba- Olağan Tarh Usulü: Beyanameye Dayanan Tarh
Vergi kanunlarına göre beyan üzerinden alınan vergiler “tahakkuk fişi” ile tarh ve tahakkuk ettirilir. Tahakkuk fişi esasına göre, vergi dairesi tarafından beyannamenin alınması üzerine bir tahakkuk fişi düzenlenir ve bunun bir nüshası mükellefe veya beyannameyi mükellef namına vergi dairesine getirene verilir. Vergi böylece tahakkuk etmiş olur. Tahakkuk fişinin mükellefe verilen nüshası, aynı zamanda, beyannamenin makbuzu yerine geçer (VUK, m. 25/1, 2).
Vergi beyannamesini ilgili vergi dairesine tevdi eden kimsenin, kendisine verilen tahakkuk fişini almaması, beyannamede yazılı matrah üzerinden tarhı gereken verginin tahakkukuna engel olamaz. Bu takdirde, tahakkuk fişinin mükellefe verilecek nüshası posta ile mükellefe gönderilir (VUK, m. 27).
Beyannamenin posta ile gönderilmesi halinde de tahakkuk fişi düzenlenir. Bu takdirde, tahakkuk fişinin mükellefe veriklecek nüshası, kapalı bir zarf içinde, mükellefin beyannamede gösterdiği adrese gönderilir ve fişin dairede kalan nüshasına posta zimmet defterinin tarih ve numarası işaretlenir (VUK, m. 28).
Beyannameye dayanan tarh usulünün önemli bir sonucu, mükelleflerin beyan ettikleri matrahlara ve bu matrahlar üzerinden tarh edilen vergilere karşı dava açamamalarıdır. Ancak, ihtirazi kayıtla verilen beyannameler ve vergi hatalarına ait hükümler saklıdır (VUK, m 378/2)..
bb- Olağan Dışı Tarh Usulleri: İkmalen Vergi Tarhı, Re’sen Vergi Tarhı ve Verginin İdarece Tarhı
bba- İkmalen Vergi Tarhı
İkmalen vergi tarhı, her ne şekilde olursa olsun bir vergi tarh edildikten sonra, bu vergiye ilişkin olarak meydana çıkan ve defter, kayıt ve belgelere veya kanuni ölçülere dayanılarak miktarı tespit olunan bir matrah veya matrah farkı üzerinden alınacak verginin tarh edilmesidir (VUK, m. 29).
bbb- Re’sen Vergi Tarhı
Re’sen vergi tarhı, vergi matrahının tamamen veya kısmen defter, kayıt ve belgelere veya kanuni ölçülere dayanılarak tespitine imkân bulunmayan hallerde, takdir komisyonları tarafından takdir edilen veya vergi incelemesi yapmaya yetkili olanlarca düzenlenmiş vergi inceleme raporlarında belirtilen matrah veya matrah kısmı üzerinden vergi tarh olunmasıdır. İnceleme raporunda belirtilen matrah veya matrah farkı re’sen takdir olunmuş sayılmaktadır (VUK, m. 30/1)
Aşağıdaki halerden herhangi birinin bulunması durumunda, vergi matrahının tamamen veya kısmen defter, kayıt ve belgelere veya kanuni ölçülere dayanılarak tespitinin mümkün olmadığı kabul edilir (VUK, m. 30/2):
1-Vergi beyannamesi kanuni süresi geçtiği halde verilmemişse,
2-Vergi beyannamesi, kanuni veya ek süreler içinde verilmekle beraber, beyannamede vergi matrahına ilişkin bilgiler gösterilmemişse,
3-Tutulması zorunlu olan defterler tutulmamış veya tasdik ettirilmemiş olursa veya vergi incelemesi yapmaya yetkili olanlara herhangi bir sebeple ibraz edilmezse,
4-Defter kayıtları ve bunlarla ilgili vesikalar, vergi matrahının doğru ve kesin olarak tespitine imkân vermeyecek derecede noksan, usulsüz ve karışık olması dolayısıyla ihticaca salih bulunmazsa,
5-Tutulması zorunlu olan defterlerin veya verilen beyannamelerin gerçek durumu yansıtmadığına dair delil bulunursa,
6-Maliye müfettişleri, hesap uzmanları ve gelirler kontrolörlerince yapılan incelemeler sırasında, mükellefler, her türlü harcama ve tasarruflarını vergisi ödenmiş veya vergiye tabi olmayan kazançlardan sağladıklarını kanıtlayamazlarsa,
Harcama veya tasarrufların vergiye tabi tutulmuş veya vergiye tabi olmayan kazançlardan sağlandığı kanıtlanamayan kısmı, harcama ve tasarrufun varlığının tespit edildiği dönemden bir önceki dönemde elde edilmiş ve vergisi ödenmemiş kazanç olarak ilgili dönem matrahının takdirinde dikkate alınır.
7- 3568 sayılı Serbest Muhasebecilik, Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlik ve Yeminli Mali Müşavirlik Kanunu’na göre yetki almış meslek mensuplarına imzalattırılması zorunlu olan beyanname ve ekleri imzalattırılmazsa veya tasdik kapsamına alınan konularda, yeminli mali müşavir tasdik raporu zamanında ibraz edilmezse.
Re’sen vergi tarhında bazı özel durumlar da söz konusudur. Şöyle ki;
i- Vergi beyannamesini kanuni süresi geçtikten sonra vermiş olanlara, bu beyannamede gösterdikleri matrah üzerinden re’sen gerekli tarhiyat yapılır ve beyannameler re’sen takdir için takdir komisyonuna sevk edilmez. Ancak, vergi incelemesine başlanılmasından veya takdir komisyonuna sevk edilmesinden sonra kendiliğinden verilen beyannameler için bu hüküm uygulanmaz.
ii- Süresi içinde verilen vergi beyannamelerinde vergi matrahına ilişkin bilgilerin gösterilmemiş olması halinde, mükellefe, takdir komisyonu tarafından 15 günden az olmamak üzere bir süre verilerek vergi matrahına ilişkin bilgileri vermeya ve kanuni defterlerini ibraz etmeye davet olunur. Bu davet üzerine, mükellef istenilen bilgileri verir ve kanuni defterlerini ibraz ederse, defter ve belgeler ihticaca salih bulunmak şartıyla, mükellefe takdir olunacak matrah, defter ve belgelere dayanılarak tespit olunacak miktardan fazla olamaz.
iii- Re’sen vergi tarhı yanında ikmalen vergi tarhını da gerektiren bir sebep bulunduğu takdirde, re’sen takdir sonucu beklenmeksizin ikmalen tarhiyat yapılır. Re’sen takdir sırasında, ikmalen tarhiyata dayanak olan matrah farkı dikkate alınmışsa, vergi tarhı sırasında daha önce tarh edilmiş olan vergi indirilir.
bbc- Verginin İdarece Tarhı
Verginin idarece tarhı, ikmalen ve re’sen vergi tarhı sebepleri dışında kalan hallerde, mükelleflerin verginin tarhı için vergi kanunlarında belirtilen zamanlarda başvurmamaları veya aynı kanunlarla kendilerine yüklenen ödevleri yerine getirmemeleri sebebiyle zamanında tarh edilemeyen verginin kanuna göre belirlenen matrahlar üzerinden idarece tarh edilmesidir.
Örneğin, yukarıda da belirtildiği gibi, kazançları basit usulde tespit edilen ticari kazanç sahipleri ile götürü gider usulünü seçen gayrimenkul sermaye iradı sahipleri, yanlarında çalıştırdıkları hizmet erbabının, kanunda belirtilen süre içinde karne almalarını ve karnelerinde yazılı olan vergilerini ödemelerini sağlamak zorundadırlar. Bu zorunluluklara uyulmaması halinde, hizmet erbabının vergisi, işveren namına idarece tarh olunur. Verginin idarece tarhına bir başka örnek de damga vergisinden verilebilir.
Damga Vergisi Kanunu’nun 26’ncı maddesi uyarınca, resmi dairelerin ilgili memurları, kendilerine verilen kâğıtların damga vergisini aramak ve vergisi ödenmemiş veya noksan ödenmiş olanları tespit ederek, damga vergileri idarece tarh edilmek üzere, vergi dairesine bildirmek zorundadır.
